Rejs "Odzieramy Odrę z mitów" w ramach projektu "Odra Nasza" wyruszył ze Szczecina w dniu 24.09.2014 i dotarł do Koźla w dniu 2.10.2014. Rejs - zgodnie ze swoją nazwą - "obalił mity" - czyli podważył prawdziwość założeń przyjmowanych w opracowaniach, na które chętnie powołują się instytucje odpowiedzialne za stan i rozwój dróg wodnych.Rejs "Odzieramy Odrę z mitów" w ramach projektu "Odra Nasza" wyruszył ze Szczecina w dniu 24.09.2014 i dotarł do Koźla w dniu 2.10.2014. Zestaw pchany złożony z barki typu BP-500 (nośność 500 ton - wymiary 45 x 9 m) i pchacza "Dommil - 3" (ex Żubr) został przystosowany i wyposażony tak, aby przeprowadzić badanie dwóch głównych wielkości limitujących parametry Odrzańskiej Drogi Wodnej: prześwitów mostów i głębokości.

Metodologia

Przeprowadzenie pomiarów polegało na zliczeniu rzeczywistej wysokości statku z ładunkiem, co pomniejszone o jego zanurzenie dawało wysokość od lustra wody do najwyżej położonego elementu statku (w tym przypadku jego ładunku). Następnie łatą geodezyjną mierzono odstęp od tego punktu do spodu konstrukcji mijanego mostu. Dane zapisywano w tabeli, w której każdy most miał przyporządkowane wielkości odniesione też do stanów wód na najbliższym mu wodowskazie w dniu badania (korzystano tu z Internetu i serwisu Hydromonitor IMGW).

Każdy most przewieszony nad rzeką ma pewną, ściśle zmierzoną podczas budowy i zapisaną w dokumentach administracji wodnej stałą wartość bazową, jaką jest pionowa odległość od dna rzeki do spodu konstrukcji przęsła nurtowego. Dla niektórych mostów te wartości udało się organizatorom rejsu pozyskać. Dla innych mostów, dla których ta wartość nie była znana - tę stałą bazową określono sumując zmierzony prześwit mostu i głębokość pod nim zmierzoną precyzyjnie echosondą. Celem badań było więc także zweryfikowanie lub potwierdzenie prawidłowości tych stałych bazowych oraz ustalenie ich dla wszystkich mostów. Jest oczywiste, że ani rok przeprowadzenia pomiarów, ani pora tegoż roku ani inne czynniki nie mają na tę wartość najmniejszego wpływu.

Do pomiarów głębokości - dzięki uprzejmości Firmy Apogeo - wykorzystano aparaturę batymetryczną złożoną z echosondy sprzężonej z systemem GPS, wysyłającej impulsy co 1 sekundę (czyli w odniesieniu do prędkości statku względem dna co ok. 4 metry) a każdy impuls ma ściśle przypisane koordynaty długości i szerokości geograficznej. Siatka pomiarów została zapisana w pliku i może być w każdej chwili odniesiona do mapy, lokalizując ściśle każdy pomiar w korycie rzeki.

Gabaryty statku i podstawowe wartości przyjęte do obliczeń

Ładunkiem zestawu badawczego były dwie warstwy kontenerów: dolną stanowiły kontenery zwykłe (przemysłowe, ładunkowe). Górną warstwę tworzyły kontenery mieszkalne, sanitarny i konferencyjny, który z kolei był połączeniem dwóch kontenerów mieszkalnych. Kontenery ułożone były w poprzek osi statku. Ich łączna wysokość wynosiła 2 x 2,6 m = 5,2 m. Pod nimi znajduje się przestrzeń konstrukcji dna barki o wysokości 0,4 m, co dodane do sumy wysokości ładunku daje 5,6 m łącznej wysokości statku przy kontenerach standardowych. Tak się złożyło, że kontener sanitarny i konferencyjny miały wysokość o 20 cm większą niż kontener standardowy ze względu na dodatkowe instalacje. Tak więc rzeczywista wysokość zestawu badawczego była sumą 2,6 + 2,8 + 0,4 = 5,8 m. Od tej wartości należy odjąć zanurzenie statku, które jest zmienne w zależności od wagi ładunku i/lub balastu.

W początkowej fazie rejsu barka została dodatkowo zabalastowana do zanurzenia wynoszącego 1,0 m. Gdy jednak okazało się, że prześwity mostów zapewniają spory zapas - balast został wypompowany i barka od Osinowa do Wrocławia szła z zanurzeniem 0,6 m. Z tym zanurzeniem zestaw miał wysokość od lustra wody 5,2 m.

Parametry przyjęte i rzeczywiste ODW

Przypomnijmy, że zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20020770695 § 2. 1. ust. 2 pkt. 3. śródlądowe drogi wodne klasy Ia, Ib, II i III są drogami wodnymi o znaczeniu regionalnym, a klasy IV, Va i Vb - drogami wodnymi o znaczeniu międzynarodowym. Cytowane rozporządzenie zawiera także załącznik nr 1 określający parametry, według których dokonano klasyfikacji dróg wodnych w Polsce. Jest tam tabela z zupełnie nieczytelnymi przypisami odnoszącymi się między innymi do określania prześwitów mostów ponad wskaźnik WWŻ (Wielkiej Wody Żeglownej). Znamiennym jest fakt, że chcąc ustalić na jakich zasadach określono poziom WWŻ - nie można się tego dowiedzieć z cytowanego rozporządzenia. Indagowane w tej sprawie urzędy administracji wodnej (UŻŚ i RZGW) również nie potrafiły jednoznacznie określić kryteriów, na podstawie których ustalono poziomy WWŻ na wodowskazach odnoszących się do konkretnych mostów przewieszonych nad rzeką.

Odrzańska Droga Wodna między Wrocławiem a Szczecinem składa się z odcinków o różnych klasach. Parametry międzynarodowe otrzymał jedynie odcinek od Hohensaaten - km 664,9 do ujścia do jeziora Dąbie - km 741,6). Na znacznym odcinku Odra swobodnie płynąca (czyli od ostatniego stopnia piętrzącego w Brzegu Dolnym w dół rzeki) zakwalifikowana jest do II klasy żeglowności. Zdecydowały o tym odniesione do przyjętych wskaźników WWŻ prześwity mostów oraz minimalne głębokości - czyli tzw. głębokość tranzytowa. Odra skanalizowana (od stopnia wodnego Brzeg Dolny w górę rzeki do Koźla) sklasyfikowana jest jako klasa III.

Rejs miał na celu wykazanie, iż parametry ODW są znacznie zaniżone. Pomimo wieloletnich zaniedbań, skutkujących dewastacją zabudowy regulacyjnej (ostróg) i brakiem jakichkolwiek, bieżących prac utrzymaniowych, średnie głębokości nadal kwalifikują rzekę do minimum III klasy żeglowności a po usunięciu kilku punktowych wypłaceń, których lokalizację precyzyjnie określono podczas rejsu w wynikach sondowań - nawet do IV klasy żeglowności. Prześwity mostów odniesione do realnych a nie przekłamanych i nieaktualnych wskaźników WWŻ udowodniły, że modernizacja Odry swobodnie płynącej do klasy IV jest jak najbardziej możliwa i opłacalna.

Wyniki badań

Rejs - zgodnie ze swoją nazwą - "obalił mity" czyli podważył prawdziwość założeń przyjmowanych w opracowaniach, na które chętnie powołują się instytucje odpowiedzialne za stan i rozwój dróg wodnych:

1. O rzekomo ponad 50 mostach do podniesienia aby mówić o modernizacji Odry do klasy IV (międzynarodowej)

Całą trasę pokonano z ładunkiem o wysokości od lustra wody 5,2 m z zapasem co najmniej 1 m co oznacza, że wszystkie mosty przy stanach wód oscylujących w górnej strefie stanów średnich mają prześwity powyżej 6 m nad lustrem wody. Opracowano szczegółową tabelę, zawierającą dla każdego mostu na Odrze odpowiednie dane stałe oraz wielkości pomierzone w czasie badania i odniesione do właściwego dla danej budowli wodowskazu. Wykonano wiele zdjęć ukazujących stan faktyczny oraz sfilmowano np. stan i czytelność łat pomiarowych na filarach mostów, mających informować kapitanów statków o wielkości prześwitu przy danym stanie wody. W większości przypadków łat tych nie ma wcale lub są nieczytelne. Materiały foto- i videograficzne są w posiadaniu Rady Kapitanów i mogą być w każdej chwili przedstawione.

Zastosowana barka typu BP-500 (ładowność 500 ton) mogłaby zmieścić 20 kontenerów i gdyby wszystkie miały wagę maksymalną - ważyłyby właśnie 500 ton co spowodowałyby maksymalne zanurzenie barki czyli 1,6 m. Zmierzone echosondą głębokości gwarantowały przejście takiego ładunku także przy stanach wody dużo niższych niż występowały w czasie rejsu. Gdyby tą barką wieziono rzeczywiście załadowane maksymalnie kontenery (każdy ważyłby 25 ton) - wzrosłoby zanurzenie barki a więc rzeczywiste prześwity mostów zapewniałyby jeszcze większy zapas.

Wniosek: po korekcie obowiązujących obecnie wskaźników WWŻ, które ustalono na poziomie znacznie przekraczającym stan wody określany przez IMGW jako alarmowy - nie ma potrzeby podnoszenia żadnego z mostów aby modernizować Odrę do klasy IV.

2. O zbyt małych głębokościach tranzytowych

Na Odrze granicznej w rejonie Gozdowic w km 644 na odcinku ok. 400 m po polskiej stronie zniszczone są ostrogi regulacyjne. Nurt rzeki (czyli linia największych głębokości) podlega tu niekontrolowanemu przemieszczaniu się od brzegu do brzegu i niemal każdego dnia przebiega inaczej, tworząc wypłycenia (tzw. przemiały) o głębokości nad nimi spadającej do 1,5 m. Jeszcze jeden, podobny w charakterze wypłyceń i ich przyczyn odcinek występuje w okolicach ujścia Warty. Łącznie daje to ok. 1 - 2 km odcinków o mniejszych niż 2,5 m głębokościach. W porównaniu z ponad 600 kilometrami rzeki, gdzie zmierzone przez nas dokładną echosondą głębokości nie spadały poniżej 2,5 m (średnio 3,1 m) - jest to znikomy procent.

Wniosek: przy starannym odtworzeniu zabudowy regulacyjnej na obydwu brzegach Odry w formie tam poprzecznych (ostróg) i odpowiednim wyprofilowaniu dna IV klasa (najniższa międzynarodowa) jest jak najbardziej realna.

3. O zbyt małych zasobach wody w dorzeczu dla alimentacji Odry zaszeregowanej do IV klasy

Podczas rejsu badawczego urząd odpowiedzialny za gospodarkę wodną na zbiornikach retencyjnych w dorzeczu Odry rozpoczął zrzuty wody z Jeziora Nyskiego i Otmuchowskiego na poziomie 30 m3/sek zwiększając je w dniu 26.09 do 40 m3/sek. Jednocześnie ze Zbiornika Turawa trwał zrzut na poziomie 10 m3/sek. Dodatkowo dokonano zrzutu wody z odcinka Brzeg Dolny - Rędzin tak, że jednostki turystyczne cumujące w porcie Uraz stały na błocie.

W tym okresie Odra miała na wodowskazie w Miedoni stany w granicach 2 m (i więcej), co nie wymuszało aż takich zrzutów wody dla utrzymania żeglugi na odcinku Odry Środkowej (Wrocław - Ujście Nysy Łużyckiej). Okazuje się więc, że wbrew opracowaniom przeróżnych autorów - Odra posiada odpowiednie zasoby wody w dorzeczu, skoro możliwa była jej alimentacja w okresie, gdy tej alimentacji nie wymagała.

Zgodnie z oficjalnym stanowiskiem zrzuty te podyktowane były realizowaniem przepisów Rejonowych Dyrekcji Ochrony Środowiska, w myśl których należało ?powoli obniżyć poziom wody zbiorników w celu odsłonięcia żerowisk ptaków brodzących". Jednak po zakończeniu rejsu badawczego zrzuty ograniczono radykalnie: np. dla zrzutów z jeziora Nyskiego wartość ta spadła do 10 m3/sek w porównaniu z 40 m3/sek w trakcie jego trwania.

Wniosek: przy realizowaniu prawidłowej gospodarki wodnej na zbiornikach, polegającej na magazynowaniu wody w okresach przyborów i wypuszczaniu jej w okresach niżówek - wydłużenie okresów dobrych warunków uprawiania żeglugi na Odrze swobodnie płynącej jest jak najbardziej możliwe a po wybudowaniu Zbiornika Racibórz Dolny - jako wielofunkcyjnego zbiornika retencyjnego a nie suchego poldera - żegluga na Odrze z parametrami klasy IV byłaby możliwa przez większą część roku.

Podsumowanie

1. Przewożenie dwóch warstw kontenerów Odrą jest możliwe już teraz. Żadnego z mostów nie trzeba podnosić, gdyż ich prześwity są wystarczające do tego celu. Niezbędnym jest przeprowadzenie korekty wskaźników Wielkiej Wody Żeglownej (WWŻ), według których ustala się minimalne prześwity mostów, co w sposób bezpośredni wpływa na klasę drogi wodnej.

2. Przyjęte obecnie wskaźniki WWŻ znacznie przekraczają nie tylko stany ostrzegawcze ale też stany alarmowe ustalone przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Żegluga powyżej stanów ostrzegawczych jest niebezpieczna dla statków i ich załóg a także budowli hydrotechnicznych (w tym regulacyjnych). Żegluga powyżej stanów alarmowych sprowadza dodatkowo zagrożenie dla wałów przeciwpowodziowych w przypadku kolizji z nimi płynącego statku, co może stać się katalizatorem procesu przerwania wału i zalania znacznych obszarów - także tych zamieszkałych przez ludzi.

Wniosek jest oczywisty: najwyższy poziom wody, przy którym żegluga jest bezpieczna powinien być co najwyżej tożsamy ze stanami ostrzegawczymi i to przy właściwym oznakowaniu znakami pływającymi wytyczonego szlaku żeglownego (farwateru).

Propozycje Rady Kapitanów - jako organizatora rejsu i sygnującego badania i pomiary - w sprawie zmiany wskaźników WWŻ zostaną przedłożone właściwemu Urzędowi Żeglugi Śródlądowej. W gestii tego urzędu pozostają z mocy ustawy działania legislacyjne, polegające na ustaleniu przepisów prawa miejscowego, gwarantujących przede wszystkim bezpieczeństwo żeglugi a nie sztuczne zwiększenie liczby dni żeglownych w roku. Szlak żeglowny oficjalnie zamykany jest bowiem dopiero po przekroczeniu stanów wody określonych jako WWŻ. Urealnienie wskaźników WWŻ wpłynie przede wszystkim na możliwość uprawiania swobodnej żeglugi (nie tylko przez armatorów krajowych) z ładunkami przestrzennymi i wielkogabarytowymi - nie jak obecnie w drodze wyjątku i specjalnych, jednorazowych zezwoleń oraz jednorazowych, podwyższonych stawek ubezpieczeniowych.

3. Po poprawieniu nielicznych odcinków limitujących obecnie głębokość szlaku i odtworzeniu na całej długości Odry swobodnie płynącej zabudowy regulacyjnej można byłoby wykorzystać maksymalne zanurzenie obecnie stosowanej floty, co ma znaczenie nie tylko przy przewozie kontenerów i ładunków wielkogabarytowych, ale też wszelkich innych (drobnica, masówka).

4. Zastosowanie na mostach czujników automatycznie mierzących odstęp spodu konstrukcji od aktualnego lustra wody i pokazujących wynik na widocznym z daleka wyświetlaczu LED zasilanym bateriami słonecznymi nie stanowi w XXI wieku żadnego problemu i jest mniej kosztowne niż malowanie i odnawianie co rok łat na filarach mostowych. Znaki ograniczonych prześwitów mostów powinny być stawiane na brzegu (a nie umieszczane na moście) i to w odpowiedniej odległości przed budowlą tak, aby kapitan w razie potrzeby mógł się zatrzymać w celu np. dobalastowania statku. Nie może tym znakom towarzyszyć zakaz kotwiczenia, bo to jest automatyczne wykluczenie takiej możliwości.

5. Zarówno zasoby wodne dorzecza Odry jak i jej właściwości hydrologiczne stwarzają możliwości transportowego wykorzystania rzeki oraz predestynują ją do utworzenia na niej drogi wodnej o parametrach międzynarodowych. Niezwykle pilnym jest ukończenie i oddanie do użytku stopnia wodnego Malczyce. Podobnie jak zmobilizowano siły i środki dla szybkiego rozebrania i odtworzenia komory śluzy Różanka - należy identycznie postąpić w przypadku Malczyc oraz przyjąć do realizacji następne stopnie wodne w Lubiążu i Ścinawie, które łagodnie - przez coraz mniejsze piętrzenie - wygaszą procesy erozyjne występujące obecnie poniżej stopnia wodnego Brzeg Dolny.

6. Rada Kapitanów stoi na stanowisku, że należy dokonać jak najszybciej odpowiednich działań politycznych, organizacyjnych i legislacyjnych, które nie tylko określą rzeczywiste parametry Odrzańskiej Drogi Wodnej ale też zmuszą do zweryfikowania wszelkich opracowań opartych o dotychczasowe, fałszywe parametry. Dotyczy to przede wszystkim kosztów przywrócenia Odrze funkcji transportowej i modernizowania jej do klasy wyższej a nie tej, którą - jak wykazał rejs badawczy - od dawna posiada. Wiąże się to z możliwością pozyskania środków finansowych z Unii Europejskiej w znacznej wysokości przewidywanych kosztów modernizacji do klasy międzynarodowej (IV lub V). Odra znalazłaby się też w sieci korytarzy TENT co stworzyłoby warunki do dynamicznego rozwoju wielu regionów dorzecza - nie tylko w Polsce ale też w Republice Czeskiej, na Słowacji i w Niemczech.